As INDIA celebrates 75 years of Independence, here’s an insight into how the Baroda State silently but surely made its contribution in the Indian struggle for Independence.
While Baroda State always stayed an ally of the Britishers on the surface, it silently provided a crucial support to revolutionaries and their activities. This fact can be understood by reflecting on the many efforts made by the citizens of Baroda and the Maharaja himself.
It is said that the Maharaja played an active role in forming strategies along with Lokmanya Tilak to tackle the British rule before the beginning of WW I. Although, their plan was not successful as some traitors had leaked the information to the Britishers, the fact that the Maharaja was a part of planning the revolt shows how much he wanted to see an Independent India. The Maharaja also provided a space to Lokmanya Tilak to use it as a centre for his activities. This was the Gaekwad Wada of Pune which later came to be known as the Kesari Wada as it housed the offices of the Kesari and Maratha newspapers initiated by Lokmanya Tilak. It is also believed that the Maharaja went so far as to make a pact with the Furer Adolf Hitler, known as the Berlin Baroda Pact. The pact outlined an arrangement between the heads of the Indian Princely States and Hitler where in Hitler would support the Indian movement for Independence and would procure the support of Indian Princes in return, had there been a war in Europe against the British. Another subtle act of defying British supremacy was noticed when the Maharaja turned his back too quickly at King George V at the Delhi Durbar in 1911 during his turn to pay respect to him.
The Maharaja also sponsored Akhadas and their heads(chiefs) who were providing refuge to revolutionaries during the turmoil for Independence. Most notable heads of the akhadas were Professor Manik Rao,the head of Jummadada Vyayam Mandir and Ananpriyaji of the Arya Samaj. Both of them famously gave refuge to Bhagat Singh, Sukhdev and Rajguru along with Surendra Pandya.
Apart from all this, there were many freedom fighters belonging to Baroda State who contributed towards the Indian freedom struggle. It included Abbas Tyabji, Hansa Mehta, Dadabhai Naoroji etc.
Just as the freedom of India was celebrated by hoisting the Tricolour high all over the country, Baroda too celebrated it in the same way. The first hoisting of tricolour in Baroda after the Independence took place at the Jubilee Grounds and is said to have been carried out by Prof. Manikrao and Venibhai Modi. Followed by this, Maharaja Fatehsinhrao the then prince, hoisted both the State and the National flag at the Coronation Gymkhana Club on August 16th 1947.
Later, when the Bombay state was divided to form the states of Gujarat and Maharashtra, the tricolour was hoisted at the Khanderao Market on the 1st of May 1960.
—
આઝાદીના અમૃત મહોત્સવ નિમિત્તે ભારતને સ્વાધીનતા અપાવવામાં વડોદરા નું યોગદાન.
‘બરોડા સ્ટેટ’ની અંગ્રેજો સાથે સંધી હોવાને કારણે છૂપી રીતે વડોદરાના મહારાજાઓ તથા પ્રજાજનોએ હંમેશા સ્વાધીનતા સંગ્રામમાં સહાય કરી છે.
એવું કહેવાય છે કે મહારાજાએ લોકમાન્ય તિલકને પ્રથમ વિશ્વ યુધ્ધની પહેલાં અંગ્રેજો પર કબજો મેળવવાની વ્યૂહરચના ઘડવામાં મદદ કરી હતી. જો કે કેટલાક દેશદ્રોહીઓએ બ્રિટિશ અધિકારીઓને માહિતી લીક કરી હોવાને કારણે આ યોજના ક્યારેય અમલમાં આવી ન હતી. મહારાજ દ્વારા કરવામાં આવેલું વિદ્રોહનું આયોજન દર્શાવે છે કે તેઓ સ્વતંત્ર ભારત જોવા માંગતા હતા. મહારાજાએ લોકમાન્ય તિલકને તેમની પ્રવૃત્તિઓના કેન્દ્ર તરીકે ઉપયોગ કરવા માટે જગ્યા પણ આપી હતી, એ જગ્યા એટલે પુણેનો ‘ગાયકવાડ વાડો’, જે પાછળથી ‘કેસરી વાડા’ તરીકે ઓળખાયો કારણ કે તેમાં લોકમાન્ય તિલક દ્વારા શરૂ કરાયેલા ‘કેસરી’ અને ‘મરાઠા’ અખબારોની ઓફિસો હતી. એવું પણ કહેવાય છે કે મહારાજા પોતે એડોલ્ફ હિટલર સાથે સંધિ કરવા સુધી ગયા હતા, જે ‘બર્લિન બરોડા કરાર’ તરીકે ઓળખાય છે. આ કરારમાં ભારતીય રજવાડાઓના વડાઓ અને હિટલર વચ્ચેની વ્યવસ્થાની રૂપરેખા આપવામાં આવી હતી જેમાં તે સ્વતંત્રતા માટેની ભારતીય ચળવળને ટેકો આપશે અને જો બ્રિટિશરો સામે યુરોપમાં યુદ્ધ થાય તો તેના બદલામાં ભારતીય રાજકુમારોનું સમર્થન પ્રાપ્ત કરશે. બ્રિટિશ સર્વોચ્ચતાને અવગણવાનું બીજું સૂક્ષ્મ કૃત્ય જોવા મળ્યું જ્યારે મહારાજાએ ૧૯૧૧માં ‘દિલ્હી દરબાર’ ખાતે ‘રાજા જ્યોર્જ પંચમ’ વિરુદ્ધ ખૂબ જ ઝડપથી પીઠ ફેરવી.
મહારાજાએ અખાડાઓને પણ રાજ્યાશ્રય આપી પ્રોત્સાહિત કર્યા હતા. અખાડાના વડાઓ ક્રાંતિકારીઓને આશ્રય આપતા હતા. એમાં સૌથી વધુ નોંધપાત્ર હતા ‘જુમ્મદાદા વ્યાયામ મંદિરના ’વડા પ્રો. માણિક રાવ’ અને ‘આર્ય સમાજ’ના ‘અનનપ્રિયાજી’. ઉપરોક્ત બંને લોકોએ સુરેન્દ્ર પંડ્યા સાથે ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુને આશ્રય આપ્યો હતો.
આ બધા ઉપરાંત, બરોડા સ્ટેટના ઘણા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ હતા જેમણે ભારતીય સ્વતંત્રતામાં યોગદાન આપ્યું હતું. જેમાં અબ્બાસ તૈયબજી, હંસા મહેતા, દાદાભાઈ નૌરોજીનો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
હાલ જે રીતે સમગ્ર દેશમાં ત્રિરંગો લહેરાવીને ભારતીય આઝાદીની ઉજવણી કરવામાં આવી રહી છે, તે જ રીતે બરોડામાં પણ ઉજવણી કરવામાં આવી હતી. બરોડામાં આઝાદી પછી ભારતના ત્રિરંગાને પ્રથમવાર લહેરાવવાનું કાર્ય જ્યુબિલી ગ્રાઉન્ડમાં ૧૫મી ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ ના રોજ થયું હતું, જે પ્રો. માણિકરાવ અને વેણીભાઈ મોદી દ્વારા કરવામાં આવ્યું હોવાનું કહેવાય છે. મહારાજ ફતેહસિંહરાવને અનુસરીને, તત્કાલીન રાજકુમારે ૧૬મી ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ના રોજ કોરોનેશન જીમખાના ક્લબ ખાતે રાજ્ય અને રાષ્ટ્રીય ધ્વજ લહેરાવ્યો હતો.
બાદમાં, જ્યારે બોમ્બે રાજ્યમાંથી અલગ કરીને ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્ર રાજ્યોની રચના કરવામાં આવી, ત્યારે ૧ મે ૧૯૬૦ના રોજ ખંડેરાવ માર્કેટ ના પટાંગણ માં ત્રિરંગો લહેરાવવામાં આવ્યો હતો.
—
जैसा कि देश स्वतंत्रता के 75 वर्ष मना रहा है, यहां एक अंतर्दृष्टि है कि कैसे बड़ौदा राज्य ने चुपचाप लेकिन निश्चित रूप से भारतीय स्वतंत्रता संग्राम में अपना योगदान दिया।
जबकि बड़ौदा राज्य हमेशा सतही स्तर पर अंग्रेजों का सहयोगी रहा, इसने चुपचाप क्रांतिकारियों और उनकी गतिविधियों को एक महत्वपूर्ण समर्थन प्रदान किया। इस तथ्य को बड़ौदा के नागरिकों और स्वयं महाराजा द्वारा किए गए कई प्रयासों पर विचार करके समझा जा सकता है।
ऐसा कहा जाता है कि प्रथम विश्व युद्ध की शुरुआत से पहले ब्रिटिश शासन से निपटने के लिए महाराजा ने लोकमान्य तिलक के साथ रणनीति बनाने में सक्रिय भूमिका निभाई थी। हालांकि, उनकी योजना सफल नहीं रही क्योंकि कुछ गद्दारों ने अंग्रेजों को जानकारी लीक कर दी थी, तथ्य यह है कि महाराजा विद्रोह की योजना बनाने का एक हिस्सा थे, यह दर्शाता है कि वे एक स्वतंत्र भारत को कितना देखना चाहते थे। महाराजा ने लोकमान्य तिलक को अपनी गतिविधियों के केंद्र के रूप में उपयोग करने के लिए एक स्थान भी प्रदान किया। यह पुणे का गायकवाड़ वाड़ा था जिसे बाद में केसरी वाड़ा के नाम से जाना जाने लगा क्योंकि इसमें लोकमान्य तिलक द्वारा शुरू किए गए केसरी और मराठा समाचार पत्रों के कार्यालय थे। यह भी माना जाता है कि महाराजा फ्यूरर एडॉल्फ हिटलर के साथ एक समझौता करने के लिए इतनी दूर चले गए, जिसे बर्लिन बड़ौदा संधि के रूप में जाना जाता है। संधि ने भारतीय रियासतों के प्रमुखों और हिटलर के बीच एक व्यवस्था को रेखांकित किया, जहां हिटलर स्वतंत्रता के लिए भारतीय आंदोलन का समर्थन करेगा और बदले में भारतीय राजकुमारों का समर्थन प्राप्त करेगा, अगर यूरोप में अंग्रेजों के खिलाफ युद्ध हुआ था। ब्रिटिश सर्वोच्चता को धता बताने का एक और सूक्ष्म कार्य तब देखा गया जब महाराजा ने 1911 में दिल्ली दरबार में किंग जॉर्ज पंचम से उनके सम्मान में अपनी बारी के दौरान बहुत जल्दी मुंह मोड़ लिया।
महाराजा ने भी अखाड़ों को प्रायोजित किया और इन अखाड़ों के प्रमुख स्वतंत्रता के लिए उथल-पुथल के दौरान क्रांतिकारियों को शरण प्रदान कर रहे थे। अखाड़ों के सबसे उल्लेखनीय प्रमुख प्रोफेसर माणिक राव, जुम्मदा व्यायम मंदिर के प्रमुख और आर्य समाज के अन्नप्रियाजी थे। इन दोनों ने प्रसिद्ध रूप से सुरेंद्र पांड्या के साथ भगत सिंह, सुखदेव और राजगुरु को शरण दी।
इन सबके अलावा, बड़ौदा राज्य से संबंधित कई स्वतंत्रता सेनानी थे जिन्होंने भारतीय स्वतंत्रता संग्राम में योगदान दिया। इसमें अब्बास तैयबजी, हंसा मेहता, दादाभाई नौरोजी आदि शामिल थे।
जिस तरह तिरंगा फहराकर भारत की आजादी का जश्न मनाया गया, उसी तरह पूरे देश में बड़ौदा ने भी इसे मनाया। स्वतंत्रता के बाद बड़ौदा में पहली बार तिरंगा फहराया गया था और कहा जाता है कि यह प्रो. माणिकराव और वेनीभाई मोदी द्वारा किया गया था। इसके बाद, महाराजा फतेहसिंहराव, तत्कालीन राजकुमार ने 16 अगस्त 1947 को कोरोनेशन जिमखाना क्लब में राज्य और राष्ट्रीय ध्वज दोनों को फहराया।
बाद में, जब बॉम्बे राज्य को गुजरात और महाराष्ट्र राज्यों के रूप में विभाजित किया गया, तो 1 मई 1960 को खंडेराव मार्केट में तिरंगा फहराया गया।
We also thank Shivani, Jay, Sabbir & Nisarg for contributing the article. Jai Hind 🇮🇳
No Comments